Ιστορικός Τέχνης
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
& Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
Επιμελήτρια Εκθέσεων
Στα τέλη του 1960, ο ιστορικός Eric Hobsbawm αναφέρει ότι «Απ’ όλες τις λέξεις που είναι της μόδας σήμερα, η «βία» είναι ίσως η πιο διαδεδομένη… όλοι μιλούν γι’ αυτήν, αλλά κανείς δε σκέφτεται πάνω σε αυτήν». Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, συνειδητοποιούμε ότι οι βίαιες σκηνές έχουν κυριολεκτικά ριζώσει στην κοινωνία μας και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Η τηλεόραση μας προσφέρει καθημερινά τουλάχιστον πέντε λεπτά ωμής βίας, κυρίως με την επίφαση της ενημέρωσης.
Όμως, η βία είναι θέμα ιδιαίτερα προσφιλές στην Ιστορία της Τέχνης, και μάλιστα στη τέχνη του Μπαρόκ παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. Μέσα από το χρωστήρα της Ιταλίδας ζωγράφου Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι (1593–1656), μπορούμε να μελετήσουμε το μέγεθος της επιρροής που ασκούν οι προσωπικές εμπειρίες και τα πάθη μας στο πεδίο δράσης και δημιουργίας.
Την Αρτεμισία βίασε ο ομότεχνός της Αγκοστίνο Τάσι και η υπόθεση, ασυνήθιστο γεγονός για την εποχή, πήγε στο δικαστήριο, ενώ τα πρακτικά της δίκης υπάρχουν ακόμη στα αρχεία του κράτους. Η δίκη της για βιασμό λοιπόν, ώθησε πολλούς σύγχρονους μελετητές να «διαβάζουν» στους πίνακές της την οργή της. Συγκεκριμένα, ζωγράφισε την ιστορία της εκδικητικής Ιουδίθ που αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη (εικ. 1) (1614 –20), ένα θέμα λαϊκό, στο οποίο η βιβλική ηρωίδα εξοντώνει τον εχθρό για να σώσει το λαό της. Το θέμα αποδίδεται με τέτοια βιαιότητα και ένταση, ώστε ο καμβάς της ζωγράφου φέρνει στο νου μας σκηνές από σύγχρονες ταινίες τρόμου. Για το πώς αντιμετώπισε η Αρτεμισία το βιασμό της από τον Τάσι, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν. Το δικαστήριο που στη διάρκειά του βασανίσθηκε αποτρόπαια για να εξακριβωθεί αν λέει την αλήθεια, φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκε εξαιτίας της άρνησης του Τάσι να την παντρευτεί, αν και εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε γιατί ήταν ήδη παντρεμένος.
Η Αρτεμισία έζησε σε βίαιους καιρούς. Ήταν παιδί στη Ρώμη του πάπα Kλήμεντα Η’ που το όνομά του συνδέθηκε με την εκτέλεση όλης της οικογένειας της Βεατρίκης Τσέντσι, της αριστοκράτισσας που σκότωσε τον πατέρα της επειδή τη βίασε. Η Ρώμη τότε ήταν ένα αστυνομικό κράτος. Η Τζεντιλέσκι παρακολούθησε τις εκτελέσεις των Τσέντσι, όπου οι γυναίκες αποκεφαλίστηκαν δημόσια και οι άνδρες βασανίστηκαν και διαμελίστηκαν πριν ξεψυχήσουν. Η βιαιότητα και ο αυταρχισμός της εποχής που ζει, σε συνδυασμό με το βιασμό της, την οδηγούν στη δημιουργία έργων αποκρουστικών που κυριαρχεί ο φόνος και το αίμα.
Ο Βασίλης Ραφαηλίδης είχε κάποτε δηλώσει ότι δεν υπάρχουν όρια ανάμεσα στο άτεχνο και το έντεχνο. Και αυτήν την άποψη η σύγχρονη τέχνη την υπηρετεί σθεναρά. Με έντεχνες, λοιπόν, ή άτεχνες δημιουργίες οι σύγχρονοι καλλιτέχνες τολμούν να κινούνται πέρα από το ηθικό και το κοινά αποδεκτό, προσπαθώντας να γνωστοποιήσουν την οργή τους στο κοινό, είτε με συμβολικά μέσα, είτε με πραγματικά συντελούμενες σκηνές βίας.
Μια άλλη εκκεντρική σύγχρονη δημιουργός, η Σέρβα Μαρίνα Αμπράμοβιτς, το πιο δημοφιλές «πάσχον σώμα», χαρακώνεται, ξαπλώνει ανάμεσα σε σκορπιούς (εικ. 2), πύθωνες και φλόγες για να απελευθερωθεί, όπως η ίδια ισχυρίζεται, από το φόβο του θανάτου. Η απέχθεια, η απελπισία, η οργή τής δημιουργού για τα άδικα, τα αδιανόητα, τα φρικιαστικά του σημερινού κόσμου προβάλλονται με βιαιότητα στο κοινό για να το αφυπνίσουν, να το σκανδαλίσουν, να το συνταράξουν.
Στην εικόνα 3, παρουσιάζεται η γυναίκα δημιουργός πεσμένη στο πάτωμα ύστερα από το συμβολικό διαμελισμό της. Κομμάτια σάρκας και οστά από ανθρώπινο σώμα βρίσκονται διάσπαρτα γύρω της! Στον τοίχο, πίσω της, με ισχυρή δόση ειρωνείας, έχει γράψει με αίμα τη φράση: «η τέχνη οφείλει να είναι όμορφη…. ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι όμορφος…». Φυσικά, τα στοιχεία που την περιβάλλουν είναι τόσο αποκρουστικά και τόσο βίαια στην όψη που αποκαλύπτουν ότι η ρεαλιστική-κανιβαλιστική πραγματικότητα λειτουργεί αντιθετικά στο περιεχόμενο του κειμένου στον τοίχο.
Η αλήθεια είναι ότι το κοινό συγκλονίζεται με την όψη της βίας στην τέχνη, η οποία φαίνεται να δημιουργεί μεγαλύτερες ανατριχίλες από τη βία στη ζωή. Την κυριολεκτική βία, τα φριχτά βασανιστήρια, τις άγριες διώξεις, τις πολύνεκρες επιθέσεις, τα αιμοσταγή ξεκαθαρίσματα λογαριασμών, τις αυτοκτονίες, τα ακρωτηριασμένα θύματα των φυσικών καταστροφών, τους απαγχονισμούς σε ζωντανή μετάδοση, ο πολίτης – θεατής τα ζει από την ασφαλή απόσταση της οθόνης. Είναι εικόνες και ειδήσεις που έπειτα από ένα στιγμιαίο μούδιασμα περνούν γρήγορα στο σκοτάδι της λήθης. Άλλωστε, είναι ο κόσμος του. Το έγκλημα, η βία, η παρακμή, η διαφθορά έχουν ριζώσει βαθιά στην κοινωνία, έχουν γίνει μέρος της καθημερινότητάς του. Όλα γύρω του, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τον τρομοκρατούν. Έχει, λοιπόν, εξοικειωθεί με το μακάβριο ή τουλάχιστον με την εικόνα του. Παρολαυτά, η βία του έργου τέχνης τον συνταράσσει γιατί καλείται να την αντιμετωπίσει κατάματα, να βιώσει από απόσταση αναπνοής, τους στεναγμούς, το αίμα, τον εφιάλτη. Τότε, συνήθως βουβά, ως παθητικός δέκτης, αντιδρά, αηδιάζει, οργίζεται, ψάχνοντας ενίοτε το γιατί συμβαίνουν. Ίσως γιατί δε συνειδητοποιεί ότι μέρος της συνεχώς διογκούμενης βαρβαρότητας που σφραγίζει πλέον τέχνη και ζωή, είναι και ο ίδιος. Πρώτα ως συμμέτοχος και στη συνέχεια ως θεατής!!!
