Γράφει η Δρ Στέλλα Μουζακιώτου
Ιστορικός Τέχνης
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
& Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
Επιμελήτρια Εκθέσεων
stellamouzak@yahoo.gr
Παιδί ενός ποταμού και μιας νύμφης, παιδί βιασμού, καταδικασμένο να μείνει για πάντα μακριά από την αλήθεια του, ο Νάρκισσος έγινε αντικείμενο λατρείας και έρευνας από θεούς, θνητούς, ιστορικούς, ψυχαναλυτές και καλλιτέχνες (εικ.1,2). Μητέρα του ήταν η Λειριώπη και πατέρας του ο Κηφισός, ο οποίος παγίδευσε τη νύμφη στα νερά του και διέπραξε τη βίαιη ερωτική πράξη. Το υδάτινο στοιχείο υπήρξε καταλυτικός παράγοντας, αφού από το νερό ξεκίνησε και στο νερό εγκλωβίστηκε και ο ίδιος ο Νάρκισσος…
..
Όταν γεννήθηκε, ο μάντης Τειρεσίας προφήτευσε ότι θα ζήσει ως τα βαθειά γεράματα, γιατί δεν θα μάθει ποτέ τον εαυτό του. Σύμφωνα με μία από τις παραδόσεις ήταν τόσο όμορφος που κανείς δεν μπορούσε να αντισταθεί στη γοητεία του. Ο Οβίδιος στο έργο του «Μεταμορφώσεις», αναφέρει ότι τον είχαν ερωτευθεί όλες οι νύμφες του δάσους. Θνητοί και θεοί τον επιθυμούσαν και επειδή δεν μπορούσαν να τον κατακτήσουν, τον ακολουθούσαν ως πιστοί σύντροφοι. Σαν το νερό ξεγλιστρούσε ανάμεσα στο θαυμασμό και την επιθυμία όσων τον συναντούσαν, μέχρι που ξεσήκωσε φθόνο και θυμό. Η ίδια η θεά Νέμεσης πληγωμένη από την άρνηση του τον καταριέται, και από τότε ο Νάρκισσος δεν στεριώνει πουθενά.
..
Η Ηχώ ήταν μια από τις νύμφες, που ήταν αγιάτρευτα ερωτευμένη με το Νάρκισσο, αλλά δεν μπορούσε να του μιλήσει, γιατί την είχε τιμωρήσει η Ήρα να επαναλαμβάνει μόνο την τελευταία λέξη της φράσης των άλλων. Αυτό συνέβη τη στιγμή που κατάλαβε πως την παραπλανούσε μένοντας μαζί της και μιλώντας της συνέχεια με σκοπό να την κρατά απασχολημένη, όταν ο Δίας ερωτοτροπούσε με τις άλλες νύμφες, δίνοντας έτσι το χρόνο στις φίλες της να ξεφεύγουν την οργή της.
..
Μοναδική ευχαρίστηση του Νάρκισσου ήταν το κυνήγι, αφού έψαχνε και αναζητούσε συνεχώς το επόμενο θήραμα. Σε ένα τέτοιο κυνήγι, απομακρύνθηκε από τους συντρόφους του και βρέθηκε σε ένα μικρό ξέφωτο, καλά κρυμμένο από πυκνή βλάστηση. Εκεί συνάντησε μια πανέμορφη λίμνη με κρυστάλλινο νερό που λαμπύριζε στο φως. Εντυπωσιάστηκε και σταμάτησε να τη θαυμάσει και ενώ ξάπλωσε στο έδαφος δίπλα της και είδε την μορφή του να καθρεφτίζεται, μη συνειδητοποιώντας ότι αυτό που έβλεπε ήταν το είδωλό του, προσπάθησε επανειλημμένα να αγγίξει το πρόσωπό του γοητευμένος. Ήταν τόση η έκπληξή του ώστε πέρασε ώρες κοιτάζοντας κάθε λεπτομέρεια του προσώπου του. Σύμφωνα με μία από τις εκδοχές του μύθου, κάποια στιγμή προσπάθησε να αγγίξει και να χαϊδέψει την υδάτικη εικόνα του αλλά έχασε την ισορροπία του και έπεσε στα βαθειά νερά της λίμνης και πνίγηκε. Η Ηχώ που ακολουθούσε παντού το Νάρκισσο, σιωπηλή και ερωτευμένη, μόλις τον είδε πεθαμένο, ήταν τόσος ο θρήνος της, που ο Δίας συγκινημένος μεταμόρφωσε το Νάρκισσο σε ένα πανέμορφο λευκό λουλούδι της Άνοιξης και την Ηχώ σε αέρινη Φωνή, ώστε να μπορεί να χαϊδεύει απαλά τα πέταλά του για πάντα και να σκορπά τριγύρω το μεθυστικό άρωμά του, που θα θυμίζει τον ανεκπλήρωτο έρωτά της.
..
Ο Caravaggio το 1598-99 φιλοτεχνεί το θέμα αναδεικνύοντας μια έντονα ψυχολογική εκδοχή του. Η αντρική μορφή που αναπαριστά το «Νάρκισσο» (εικ.3) βρίσκεται σε χώρο απροσδιόριστο και τοποθετείται σκυμμένη να παρατηρεί την αντανάκλασή της στο νερό.
Οι καινοτομίες στο χειρισμό του φωτός και της σκιάς είναι έκδηλες. Ο Νάρκισσος προβάλλει μέσα από το απόλυτο σκοτάδι, χαρακτηριστικό της συναισθηματικής του αποξένωσης και ματαιοδοξίας, φωτίζεται επιλεκτικά, μετατρέποντας το χαρακτήρα του σε μια φιγούρα τραγική που αναζητά απεγνωσμένα τη σωτηρία. Η σύνθεση αποτελεί πραγματική σπουδή της παθολογίας του ναρκισσισμού, καθώς αποτελεί ένα διπλό πορτρέτο με τη δεύτερη φιγούρα να ξετυλίγεται αντίστροφα στο κέντρο της σκηνής. Ο Caravaggio υιοθετεί μια εσωτερικότητα στα έργα του. Μαγεία, αγωνία και πραγματική ενδοσκόπηση είναι μερικά από τα στοιχεία που παρατηρούνται κατά τη θέαση του πραγματικά εκπληκτικού αυτού δημιουργήματος. Ο πατέρας της τέχνης baroque πειραματίζεται περισσότερο και ισχυροποιεί πλέον τη μαεστρία του στις αντανακλάσεις του φωτός.
..
Ο Salvador Dali (1904-1989) προσεγγίζει το θέμα μέσα από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του βιεννέζου καθηγητή Σίγκμουντ Φρόυντ, τον οποίο συνάντησε στο Λονδίνο το 1938. Στο έργο του «Η μεταμόρφωση του Νάρκισσου» (εικ.4), ο Dali αναδεικνύει μέσα από μια καθαρά υπερρεαλιστική προσέγγιση την πλήρη υποταγή του ήρωα στη λατρεία του ειδώλου του.
Η φιλαρέσκεια του όμορφου νέου τον έχει συντρίψει και το μαρτύριό του μοιάζει ανυπόφορο και αδιέξοδο. Στη δεξιά περιοχή του πίνακα, το λουλούδι (νάρκισσος) προβάλει από ένα σπασμένο αυγό, το οποίο κρατά ένα υπερφυσικό σε μέγεθος χέρι, σηματοδοτώντας το τέλος του μαρτυρίου του ήρωα. Στη βάση του αντίχειρα, μπορoύμε να δούμε τα μυρμήγκια ως σύμβολα της αποσύνθεσης και της παροδικότητας της ύπαρξης. Για να ενισχυθεί αυτή η έννοια, προστίθεται στο έργο ένα τσακάλι που καταβροχθίζει ένα σφάγιο, προμηνύοντας τον επερχόμενο θάνατο. Σε ένα βάθρο στα δεξιά, βλέπουμε ένα άγαλμα του Νάρκισσου σε μικρή κλίμακα να αυτοθαυμάζεται, ενώ στο βάθος με δυσκολία διακρίνουμε την εικόνα του χεριού να επαναλαμβάνεται σε ένα κενό χώρο πίσω από τα βουνά. Η προσέγγιση του Dali παρουσιάζεται ως μια διφορούμενη σχέση ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα, σε ένα πολύπλοκο δίκτυο της αλήθειας και της εξαπάτησης.
