Γράφει ο Κωνσταντίνος Θωμόπουλος:
Τι κοινό παρουσιάζουν οι Μάρκος Αυρήλιος, Σενέκας και Επίκτητος; Εκτός από το γεγονός ότι υπήρξαν εξέχουσες ιστορικές προσωπικότητες, αποτελούν συνάμα τους τρεις βασικότερους διαμορφωτές του Στωικισμού, μίας σπουδαίας φιλοσοφικής σχολής των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ. – περίπου 250 μ.Χ.), της οποίας η αίγλη και η επιρροή είναι ορατές ακόμα και στις μέρες μας. Η απήχηση του Στωικισμού έγκειται στο γεγονός ότι παρουσιάζει διαχρονική πρακτική χρησιμότητα. Εάν, λοιπόν αγαπητέ αναγνώστη έχεις ακουστά την έννοια της αυτοβελτίωσης και ενδιαφέρεσαι να μάθεις για την αρχαία και Στωική προέλευσή της, τότε είναι μία πολύ καλή ευκαιρία να μελετήσεις τους Στωικούς διανοητές και να ξεκινήσεις να εφαρμόζεις τα διδάγματά τους στη ζωή σου.
Στόχος του Στωικού ανθρώπου είναι να εναρμονιστεί με τη Φύση (το σύμπαν-σύνολο) και μέσω της Αρετής (ηθικής αριστείας) να φτάσει όσο πιο κοντά μπορεί στο στάδιο της Ευδαιμονίας (τελειότητας-ευημερίας). Ο άνθρωπος σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ζώα, διαθέτει από τη φύση του ορθολογική σκέψη και ηθική ικανότητα. Συνεπώς, για τους Στωικούς το να ζει ο άνθρωπος σύμφωνα με τη Φύση, σημαίνει να ζει ενάρετα με τη συνδρομή της λογικής. Η Αρετή είναι το υπέρτατο αγαθό και η Ευδαιμονία εξαρτάται μόνο από αυτήν. Ως εκ τούτου όλα τα υπόλοιπα αγαθά είτε υλικά είτε άυλα υστερούν απέναντί της.
Πώς μπορούμε να επιδιώξουμε την Αρετή και τελικά να κατακτήσουμε την πολυπόθητη Ευδαιμονία; Μα φυσικά, με τη μελέτη και την κατανόηση των Στωικών αρχών και με τη διαρκή εξάσκηση του Στωικού βίου!
Οι θεμελιώδεις αρχές του Στωικισμού, βρίσκονται διάσπαρτες στα έργα των Στωικών φιλοσόφων και συγκεντρωμένες αποτελούν την κοσμοθεωρία τους. Θεμελιώδης Στωική αρχή συνιστά η πεποίθηση πως τα πράγματα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, σε αυτά που βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας (εσωτερικά-ουσιώδη) και σε αυτά που δε βρίσκονται (εξωτερικά-επουσιώδη).
Τα εξωτερικά πράγματα, που είναι και τα περισσότερα, δεν εξαρτώνται από εμάς. Τέτοια είναι ο καιρός, η συμπεριφορά των φίλων και των συντρόφων μας, η οικονομία, οι αρρώστιες κ.ά.. Έχουμε τη δύναμη να τα επηρεάσουμε ή να προετοιμαστούμε γι’ αυτά, ωστόσο, ακόμη κι αν τα χειριστούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, πάντοτε υπάρχει η πιθανότητα να μας αιφνιδιάσουν. Έτσι, ο καιρός μπορεί να χαλάσει, οι φίλοι μας να μας στενοχωρήσουν, οι σύντροφοί μας να μας απατήσουν ή να μας χωρίσουν, η οικονομία να καταρρεύσει και να αρρωστήσουμε ή να τραυματιστούμε σοβαρά.
Τα εσωτερικά πράγματα, δηλαδή αυτά που εξαρτώνται πλήρως από εμάς είναι οι προθέσεις μας, οι απόψεις μας, η νοοτροπία μας και γενικά οτιδήποτε αφορά τον διανοητικό μας κόσμο. Για παράδειγμα, εάν ένας άνθρωπος αρρωστήσει βαριά (εξωτερικό πράγμα), αναζητά κατάλληλη θεραπεία με την ελπίδα πως θα ανακάμψει (θετική επίδραση). Το αποτέλεσμα της θεραπείας όμως, δεν εξαρτάται από εκείνον. Αυτό που πραγματικά μπορεί να κάνει είναι να αποφασίσει ποια στάση θα τηρήσει σε σχέση με την αρρώστια (εσωτερικό πράγμα) και αποδεχόμενος τη δυσκολία της κατάστασης που αντιμετωπίζει, έχει τη δυνατότητα να φτάσει σε ένα στάδιο εσωτερικής γαλήνης. Η πνευματική διαύγεια του ασθενή μπορεί ακόμη να οδηγήσει σε αποτελεσματικότερη ανάρρωσή του ή και καταπολέμηση της ασθένειας (φιλοσοφική άποψη). Η ηρεμία του νου εκτός του ότι μας βοηθά να παίρνουμε σωστές αποφάσεις, πολύ συχνά επηρεάζει και την υγεία του σώματος. Επομένως, δεν υπάρχει λόγος να ανησυχούμε και να αναλωνόμαστε στα επουσιώδη στοιχεία της ζωής μας, εφόσον δεν υπάρχει τρόπος να τα τιθασεύσουμε πλήρως. Οφείλουμε να τα καταφρονούμε και να επικεντρωνόμαστε στα ουσιώδη. Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε συνετοί και μαθαίνουμε να διατηρούμε την ψυχραιμία μας στις δύσκολες καταστάσεις.
Οι Στωικοί συχνά υπενθυμίζουν στους εαυτούς τους, ότι η ζωή είναι πρόσκαιρη, μία αδιαμφισβήτητη αλήθεια που κρύβεται πίσω από την λατινική φράση «memento mori» (θυμήσου ότι θα πεθάνεις). Αυτή η φιλική υπενθύμιση της θνητότητας και του επικείμενου τέλους όλων των ζωντανών οργανισμών, δεν πρέπει να μας φέρνει απελπισία και τρόμο αλλά ανακούφιση και λύτρωση. Είναι ένας τρόπος να συνειδητοποιήσουμε ότι η ζωή είναι πολύτιμη και ότι ο θάνατος είναι μία αναπόφευκτη πραγματικότητα που την συμπληρώνει. Εξάλλου, δεν γίνεται να αποκλείσουμε τον πόνο και την ατυχία από τις ζωές μας, διότι είναι κομμάτια της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι Στωικοί, λοιπόν προτείνουν, αντί να σπαταλάμε τον ελάχιστο χρόνο που διαθέτουμε σε ασήμαντες ασχολίες και ανησυχώντας για πράγματα εκτός της σφαίρας ελέγχου μας, να τον αξιοποιούμε σε δραστηριότητες που εξυψώνουν το πνεύμα και οδηγούν στην Αρετή. Μόνο αυτός ο τρόπος ζωής είναι ικανός να μας κάνει ευτυχισμένους (Ευδαιμονία).
Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον λατινικό απόφθεγμα στενά συνδεδεμένο με τον Στωικισμό είναι το «amor fati» (αγάπα-αποδέξου το πεπρωμένο σου). Για τους Στωικούς η πορεία κάθε ζωντανού πλάσματος είναι προκαθορισμένη από τη μοίρα («ειμαρμένη») και βρίσκεται σε αρμονία με τη Φύση. Ο άνθρωπος, όμως, επειδή από τη Φύση του διαθέτει ελεύθερη βούληση, έχει τη δύναμη να την επηρεάζει. Το να αποδεχόμαστε τη μοίρα μας δε σημαίνει να μένουμε παθητικοί και αδιάφοροι αφήνοντας τη ζωή να μας προσπεράσει, αλλά να εκμεταλλευόμαστε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται μπροστά μας, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι στην πορεία θα αστοχήσουμε. Για να πετύχουμε τους στόχους μας πρέπει να παλέψουμε και να κάνουμε θυσίες, όμως το αποτέλεσμα της προσπάθειάς μας δεν είναι πάντοτε καρποφόρο. Το «amor fati» μας δίνει το κίνητρο να μένουμε προσηλωμένοι στους στόχους μας και παράλληλα μας προετοιμάζει για το ενδεχόμενο της αποτυχίας. Εάν τα καταφέρουμε, τότε καλώς, εάν όμως αστοχήσουμε, παρά το γεγονός ότι δουλέψαμε σκληρά, δεν πρέπει προηγουμένως να βασανίσουμε το μυαλό μας με αρνητικές σκέψεις ούτε να απογοητευτούμε, επειδή το αποτέλεσμα δεν είναι το επιθυμητό. Πρέπει να είμαστε σε θέση να το αποδεχτούμε, όποιο και αν είναι αυτό και να προχωρήσουμε, θέτοντας καινούριους στόχους και δημιουργώντας νέες ευκαιρίες.
Στη σημερινή εποχή η έννοια της λέξης Στωικός ταυτίζεται λανθασμένα με τον άνθρωπο που καταπιέζει το συναισθηματικό του κόσμο, όμως αυτή η αντίληψη είναι προϊόν παρερμηνείας. Αντιθέτως, οι Στωικοί μας παροτρύνουν να εξερευνούμε τα συναισθήματά μας, προκειμένου να τα ερμηνεύουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια. Σύμφωνα με τη Στωική διδασκαλία, τα συναισθήματα είναι ανθρώπινα χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούμε να ελέγξουμε με τη δύναμη της λογικής. Αυτό σημαίνει ότι δεν ευθύνονται τα ίδια για τη διάθεσή μας, αλλά ο τρόπος με τον οποίο επιλέγουμε να τα ερμηνεύουμε-εκφράζουμε. Η Στωική αντιμετώπιση των συναισθημάτων είναι ιδιαίτερα εποικοδομητική, όχι μόνο γιατί μας καθιστά πιο συνειδητοποιημένους σε σχέση με αυτά, αλλά και επειδή μας εμποδίζει από το να υποδουλωνόμαστε σε παράλογους συναισθηματισμούς που συσκοτίζουν την κρίση μας.
Στο σημείο αυτό θα αναλύσουμε πιθανούς τρόπους με τους οποίους μπορούμε να μεταφέρουμε τις φιλοσοφικές μας γνώσεις στην πράξη, γιατί, όπως ακριβώς ο αθλητής χρειάζεται συνεχή προπόνηση, για να γίνει καλύτερος, έτσι και εμείς πρέπει να εξασκούμε τη Στωικότητα καθημερινά, ώστε να γίνει κτήμα μας. Αρχικά, μία έξυπνη μέθοδος που μπορούμε να ακολουθήσουμε είναι αυτή της «αρνητικής απεικόνισης» ή αλλιώς στα λατινικά «premeditatio malorum». Ο αυτοκράτορας της Ρώμης, Μάρκος Αυρήλιος, εφάρμοζε την τεχνική αυτή σε καθημερινή βάση. Κάθε πρωί που ξυπνούσε συνήθιζε να λέει στον εαυτό του τα εξής: «Σήμερα θα έρθω αντιμέτωπος με την βία, την αχαριστία, την αυθάδεια, την απιστία, τη ζήλεια και τον εγωισμό. Όλα αυτά λόγω της άγνοιας των παραβατών για το τι είναι καλό και τι κακό. Από την πλευρά μου όμως, αντιλαμβάνομαι εδώ και καιρό τη φύση του καλού και την ευγένειά του, τη φύση του κακού και την μοχθηρία του, καθώς και τη φύση του ίδιου του ενόχου, ο οποίος είναι αδερφός μου (όχι με τη βιολογική έννοια αλλά ως συντροφικό πλάσμα παρομοίως προικισμένο με λογική και μερίδιο του θεϊκού). Επομένως, κανένα από αυτά τα πράγματα δεν μπορεί να με επηρεάσει. Ούτε μπορώ να είμαι θυμωμένος με τον αδερφό μου ή να τον βλάψω. Γιατί αυτός κι εγώ υπάρχουμε σε αυτόν τον κόσμο για να δουλεύουμε μαζί…». Ουσιαστικά, με την άσκηση αυτή προβλέπουμε τις διάφορες προκλήσεις που θα προκύψουν μέσα στη μέρα μας και προετοιμαζόμαστε ψυχολογικά για αυτές. Άρα, έχουμε επίγνωση πως θα συμβούν και βρισκόμαστε σε πνευματική ετοιμότητα, η οποία είναι απαραίτητη για την αντιμετώπισή τους.
Μία ακόμα δημοφιλής Στωική άσκηση είναι η λεγόμενη «τριτοπρόσωπη οπτική». Κατά την άσκηση αυτή προσπαθούμε να παρατηρήσουμε και να κατανοήσουμε τη θέση μας είτε από την πλευρά ενός φανταστικού τρίτου προσώπου είτε από μία συμπαντική-συνολική οπτική γωνία. Με την μέθοδο αυτή αντιλαμβανόμαστε πόσο μικροί και ασήμαντοι είμαστε σε σχέση με την απεραντοσύνη του κόσμου, ότι τα πράγματα που θεωρούμε σημαντικά έχουν μικρότερη αξία από όση τελικά νομίζουμε και πως η γη δεν περιστρέφεται γύρω από την ύπαρξή μας. Είναι ένας σεμνός και θεραπευτικός τρόπος σκέψης που μας βοηθά να ηρεμούμε από τις καθημερινές μας ασχολίες, μας μαθαίνει να μην έχουμε εμμονή με τους εαυτούς μας και τα προβλήματά μας και να εστιάζουμε στην ευρύτερη εικόνα.
Ο αυτοέλεγχος είναι και αυτός μία μορφή εξάσκησης της Στωικότητας. Με την έννοια αυτή εννοούμε την ικανότητα του ανθρώπου να μένει μακριά από εθιστικές συμπεριφορές-συνήθειες. Εθιστικές είναι οι συμπεριφορές-συνήθειες, οι οποίες υποδουλώνουν το σώμα και το πνεύμα και μας εμποδίζουν από την πλήρη συνειδητοποίηση και επιστράτευση των προσωπικών μας δυνατοτήτων. Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες ή θύματα τέτοιου είδους καταστάσεων, οι οποίες και ποικίλουν. Κάποιες από αυτές είναι το κάπνισμα, η υπερβολική κατανάλωση φαγητού ή ποτού, η τεμπελιά και το καθισιό, ο τζόγος, το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο υπέρμετρος καταναλωτισμός κ.ά. Οι περισσότερες μορφές εθιστικών συμπεριφορών (ειδικά οι πιο επικίνδυνες από αυτές που βλάπτουν την υγεία του ανθρώπου) χρειάζονται εξιδεικευμένη ιατρική βοήθεια για την αντιμετώπισή τους. Ωστόσο, με την συνδρομή του αυτοελέγχου μπορούμε ως υπεύθυνα άτομα, με τη δύναμη της θέλησης και της λογικής, να αποφύγουμε τη φάση της κατάχρησης-εθισμού είτε ικανοποιώντας τις ανάγκες μας με μέτρο (χωρίς υπερβολές), τηρώντας δηλαδή μία εγκρατή στάση σε σχέση με αυτές είτε με την πλήρη αποχή από αυτές. Κατά αυτόν τον τρόπο, αποκτάμε μεγαλύτερες αντιστάσεις απέναντι στις παρορμήσεις και τους πειρασμούς μας και συνηθίζουμε να είμαστε αυτάρκεις, δηλαδή ευχαριστημένοι με τα αγαθά που έχουμε και λιγότερο εξαρτημένοι από αυτά που νομίζουμε ότι χρειαζόμαστε.
Στις Στωικές ασκήσεις μπορούμε να εντάξουμε και μία ακόμη πρακτική, αυτήν της «εθελοντικής δυσφορίας», δηλαδή της συνειδητής δοκιμασίας των ορίων μας μέσω της εκούσιας έκθεσης του εαυτού μας σε δυσάρεστες- άβολες καταστάσεις. Οι περιπτώσεις είναι άπειρες, π.χ. η εκγύμναση υπό αντίξοες συνθήκες, η τήρηση μίας νηστείας στο πλαίσιο θρησκευτικής τελετουργίας ή η αποχή από συγκεκριμένες τροφές και συνήθειες για ορισμένο χρονικό διάστημα, η συμμετοχή μας σε κοινωνικές δραστηριότητες με στόχο την ανάπτυξη των κοινωνικών μας δεξιοτήτων κ.ά. Η μέθοδος της «εθελοντικής δυσφορίας», αν και κάπως ανορθόδοξη, μας καθιστά αποτελεσματικότερους σφαιρικά, διότι αυξάνει σημαντικά την ανθεκτικότητά μας απέναντι σε κάθε λογής κακουχίες. Επιπλέον, η συνεχής πάλη με την ταλαιπωρία και τη στέρηση καλλιεργούν τη δύναμη και την πειθαρχία μας, χρήσιμα εφόδια για την αντιμετώπιση των καθημερινών μας προκλήσεων. Οπωσδήποτε χρειάζεται σε κάθε περίπτωση να τηρείται ένα λογικό μέτρο, για να μην επιβαρύνουμε τον οργανισμό μας σωματικά και ψυχολογικά.
Η κατανόηση των διανοητικών βάσεων του Στωικισμού σε συνδυασμό με την εξάσκησή του μπορούν να μας αποφέρουν ορισμένα σημαντικά οφέλη. Ένα από τα θετικότερα αποτελέσματα του Στωικισμού είναι η διαμόρφωση καλής νοοτροπίας. Οι Στωικοί είναι σε θέση να αντιληφθούν πως δεν είναι τα ίδια τα γεγονότα που μας συμβαίνουν προβληματικά, αλλά ο τρόπος με τον οποίο τα επεξεργαζόμαστε. Δεν υποφέρουμε εξ ολοκλήρου από την πραγματικότητα που βιώνουμε, αλλά από την αντίληψη που έχουμε για το πώς αυτή πρέπει να είναι. Λογικό επακόλουθο της καλής νοοτροπίας είναι η ηρεμία του νου και η εσωτερική γαλήνη. Αναφορικά με τον πόνο και τις απολαύσεις, οι Στωικοί λόγω της κοσμοθεωρίας και της προπόνησής τους, μπορούν να διατηρούν την ψυχραιμία τους και να παραμένουν άθικτοι κάθε φορά που βρίσκονται αντιμέτωποι με αυτά. Η ανθεκτικότητα και η αταραξία κόντρα στα πάθη και στις δυσκολίες της ζωής αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Στωικών.
Οι Στωικοί καταλαβαίνουν πως ο χρόνος που έχουμε στη διάθεσή μας είναι περιορισμένος, γι’ αυτό οφείλουμε να εστιάζουμε την ενέργειά μας στα σημαντικά και να περιφρονούμε τα ασήμαντα πράγματα. Αυτή η ικανότητα βοηθά στην μείωση του άγχους και σε αποτελεσματικότερη ιεράρχηση των αναγκών-προτεραιοτήτων μας. Επίσης, ο Στωικισμός μάς οδηγεί στην αυτάρκεια και στην απόκτηση εσωτερικής πληρότητας, καθώς μας προτρέπει να αντλούμε ευχαρίστηση από την απλότητα. Μας διδάσκει ακόμη, να μην εξαρτάμε την ευτυχία μας από άλλους, διότι οι πράξεις, η συμπεριφορά και οι γνώμες τους βρίσκονται εκτός της σφαίρας ελέγχου μας και άρα είναι επουσιώδεις. Η ευχαρίστησή πρέπει να πηγάζει από εμάς και στη συνέχεια να μεταδίδεται και στους υπολοίπους. Η Στωικότητα, λοιπόν συμβάλλει και στην καταπολέμηση του φόβου του κοινωνικού εξοστρακισμού.
Η Στωική διδασκαλία μας καθιστά παράλληλα πιο μετριοπαθείς και διαλλακτικούς. Οι Στωικοί μας μαθαίνουν να έχουμε υψηλές απαιτήσεις και να είμαστε αυστηροί με τους εαυτούς μας, υπομονετικοί όμως και κατανοητικοί με τους άλλους. Η φιλοσοφία του Στωικισμού αν και επικεντρώνεται στο άτομο, εν τέλει προωθεί τη συνεργασία και την συμφιλίωση μεταξύ των ανθρώπων, καθώς όλοι μαζί αποτελούμε κομμάτια μίας ολότητας. Άλλωστε, δεν υπάρχει μεγαλύτερη ευχαρίστηση και σπουδαιότερο συμφέρον για τον άνθρωπο από τη συναναστροφή του με άλλους, οι οποίοι, αφενός ενσαρκώνουν τις αξίες και τα ιδανικά στα οποία πιστεύει, αφετέρου, είναι ικανοί και πρόθυμοι να τον εμπνεύσουν και να τον καθοδηγήσουν στην αναζήτηση της Αρετής. Επομένως, η αγάπη για το συνάνθρωπο συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση της Στωικότητας.
Συμπερασματικά, για την εποχή μας, στην όποια πολιορκούμαστε ακατάπαυστα από πληθώρα ψευδών και ασήμαντων πληροφοριών, αρνητικών ερεθισμάτων και χρονοβόρων περισπασμών, ο Στωικισμός είναι πιο επίκαιρος και πιο πολύτιμος από ποτέ για την καθοδήγηση του σύγχρονου ανθρώπου. Αποτελεί έναν ταπεινό και ασκητικό τρόπο ζωής που εξασφαλίζει τη διασφάλιση της προσωπικής μας ελευθερίας-ατομικότητας, της σωματικής και της ψυχικής μας υγείας και το σημαντικότερο, όταν επικρατεί γύρω μας και μέσα μας το χάος, μάς δείχνει τον δρόμο της αρετής και συνεπώς της ευδαιμονίας.
Στο παρόν άρθρο κατορθώσαμε μόνο να γνωριστούμε με τη γοητευτική και κλασσική φιλοσοφία του Στωικισμού. Η πορεία προς την γνώση σε καμία περίπτωση δεν έχει ολοκληρωθεί. Για καλύτερη κατανόηση και βαθύτερη ανάλυση των παραπάνω ιδεών προτείνω ανεπιφύλακτα σε κάθε αναγνώστη να διαβάσει: «Τα Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου, το «Εγχειρίδιον» του Επικτήτου και τα φιλοσοφικά έργα του Σενέκα, όπως το «Περί Θυμού» και τις περίφημες «Επιστολές» του. Με αυτόν τον τρόπο θα διευρύνετε περεταίρω τους πνευματικούς σας ορίζοντες και θα βγάλετε τα δικά σας συμπεράσματα.
